Νικολοβάρβαρα: Μια παράδοση που στέκεται στη γωνία ενώ ο χειμώνας… αμφιταλαντεύεται
Δεν είναι επίσημη αργία, δεν είναι ενιαία εκκλησιαστική γιορτή, κι όμως… τα Νικολοβάρβαρα είναι εδώ και αιώνες το άτυπο λαϊκό «σύστημα πολιτικής προστασίας» απέναντι στον χειμώνα. Από 4 έως 6 Δεκεμβρίου, ο λαός δεν γιορτάζει απλώς. Προετοιμάζεται, εξορκίζει, εύχεται, μοιράζεται. Η γιορτή της Αγίας Βαρβάρας σηματοδοτεί την έναρξη των Νικολοβάρβαρων, του τριημέρου που παλιότερα λειτουργούσε ως «λαϊκό σύστημα πολιτικής προστασίας»: προετοιμασία, πίστη, κοινότητα. Την επομένη γιορτάζεται ο Άγιος Σάββας, και μετά, στις 6 Δεκεμβρίου, ο Άγιος Νικόλαος. Μαζί, τα τρία «ονόματα» έγιναν στη λαϊκή μνήμη ένα τρίγωνο ανάμεσα στο χειμώνα και την κάλυψη του ανθρώπου: υγεία, κάλυψη, σωτηρία. Όπως έλεγαν οι παλιοί:
«Αϊ-Βαρβάρα βαρβαρώνει, Αϊ-Σάββας σαβαρώνει, κι Αϊ-Νικόλας παραχώνει»
Η παροιμία λειτουργούσε ως «πρόγνωση» για κρύο, χιόνια, παγωνιά ή αν το έθιμο «απέτυχε», ως προειδοποίηση για δύσκολες μέρες.
Η Αγία Βαρβάρα: προστάτιδα του σπιτιού, των παιδιών και «αντίπαλος» της βλογιάς
Στα σκοτεινά χρόνια της ευλογιάς, οι κοινωνίες δεν είχαν εμβόλια, είχαν όμως πίστη και αυτοάμυνα με έθιμα. Η Αγία Βαρβάρα έγινε σύμβολο προστασίας από την «βλογιά», όπως τη φώναζαν οι παλιοί, για να μην προφέρουν τη βαριά λέξη. Τι έκαναν τα σπίτια εκείνη τη μέρα;
- Άναβαν λευκό κερί στο εικονοστάσι
- Έδεναν κόκκινη κλωστή στα παιδιά, φυλαχτό στο χέρι
- Ράντιζαν πόρτες και κατώφλια με αγιασμό και βασιλικό
- έβαζαν μικρό μπολ με «Βαρβάρα» στο παράθυρο για να περάσει η Αγία
Γιατί, σύμφωνα με την παράδοση:
«Το σπίτι που έχει φως στο παράθυρο, δεν το βρίσκει το σκοτάδι»
Το γλυκό που έγινε σύμβολο: «Βαρβάρα» ή «Βαρβαρίτσα»
Στα χωριά, οι γυναίκες έλεγαν πως το πρώτο σιτάρι του χειμώνα πρέπει να βράζεται για προστασία, όχι για σπορά. Έτσι γεννήθηκε ο χυλός Βαρβάρα, ένα γλυκό με βαθιά συμβολική δυναμική: To σιτάρι συμβολίζει τη Ζωή που αντέχει ως σπόρος αναγέννησης, το ρόδι καλοτυχία, αφθονία, «σπάζει» το κακό, σταφίδες για να γλυκαίνουν τη χρονιά, ξηροί καρποί για δύναμη και ενέργεια, κανέλα για ζεστασιά, ευλογία, μνήμη.
Το μοίραζαν υποχρεωτικά, γιατί:
«Η ευχή ταξιδεύει μόνο όταν της δώσεις δρόμο»
Παραδοσιακή Συνταγή για τη «Βαρβάρα»
Υλικά
- 1 φλ. σιτάρι για κόλλυβα, μουλιασμένο από το βράδυ
- 6–7 φλ. νερό
- ½ φλ. ζάχαρη ή 2–3 κ.σ. μέλι
- ½ φλ. σταφίδες
- σπόρους από 1 ρόδι
- ½ φλ. καρύδια χοντροσπασμένα
- ¼ φλ. αμύγδαλα χοντροσπασμένα
- 1 κ.γ. κανέλα
- ½ κ.γ. γαρίφαλο (προαιρετικό)
- 2 κ.σ. σουσάμι ή τριμμένο μπισκότο για δέσιμο
- ξύσμα πορτοκαλιού (προαιρετικά)
- 1 πρέζα αλάτι
Εκτέλεση
- Στραγγίζουμε το μουλιασμένο σιτάρι και το βάζουμε να βράσει σε 6–7 φλ. νερό, σε χαμηλή φωτιά για 60–90 λεπτά, μέχρι να «σκάσει» και να γίνει χυλωμένο.
- Προσθέτουμε ζάχαρη ή μέλι, αλάτι, κανέλα, γαρίφαλο, σταφίδες και ξύσμα.
- Ρίχνουμε το σουσάμι ή το μπισκότο και ανακατεύουμε μέχρι να δέσει ελαφρά.
- Το αποσύρουμε και το αφήνουμε να κρυώσει. Καθώς πέφτει η θερμοκρασία, η υφή ανεβαίνει.
- Σερβίρουμε με ρόδι, καρύδια, αμύγδαλα και έξτρα κανέλα.
Pro tip: Κράτα 7 φλ. νερό για πιο ρευστό χυλό ή 6 για πιο πηχτό αποτέλεσμα.
Άγιος Σάββας: ο «ασκητής που πάγωσε την πηγή»
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Όσιος Σάββας προσευχόταν στο βουνό, έκανε τον σταυρό του πάνω σε μια πηγή και το νερό πάγωσε ως θαύμα, όχι ως τιμωρία. Από τότε, λένε πως: Το νερό που «σταυρώνει» ο Άγιος μένει παγωμένο 40 μέρες.
Εκείνη τη μέρα, οι νοικοκυρές δεν άπλωναν ρούχα για να μην παγώσει η τύχη του σπιτιού
Οι βοσκοί πίστευαν πως σκεπάζει τα κοπάδια με την κάπα του για να τα προστατεύσει από τους βοριάδες.
Άγιος Νικόλαος: ο υπερ-προστάτης στα νερά και στα δύσκολα
Η μορφή του Αγίου Νικολάου στη λαϊκή φαντασία είναι αυτόματος συναγερμός σωτηρίας.
Οι ναυτικοί άφηναν τάματα όπως, μικρό ξύλινο καράβι, κομμένο σχοινί από ιστό ή άναβαν καντήλι με λάδι και προσευχή για γαλήνη. Μάλιστα, πολλοί δεν ξεκινούσαν ποτέ ταξίδι 6 Δεκεμβρίου. Όχι από δεισιδαιμονία, αλλά γιατί ήταν η ημέρα που «σκύβεις κεφάλι, πριν ανοίξεις πανιά ξανά».
Οι αγρότες και οι «κόκκοι της πρώτης ευλογίας»
Επειδή όλα περιστρέφονται γύρω από το σιτάρι, οι γεωργοί είχαν κι αυτοί «κανόνες»:
Ο πρώτος σπόρος που θα πέσει στο χώμα την εβδομάδα των Νικολοβάρβαρων έχει την ευλογία της αρχής. Έπαιρναν λίγους κόκκους από το γλυκό και τους έβαζαν, στο κοτέτσι για ζωντάνια και γέννες, στο μαντρί για το μάτι, στην αποθήκη για αφθονία σοδειάς ακόμα και στην τσέπη «για γούρι στη χρονιά»
Γιατί άντεξαν τα Νικολοβάρβαρα
Αν ρωτήσεις έναν κάτοικο χωριού που μεγάλωσε πριν από την τηλεοπτική πρόγνωση και το ντιζάιν των γιορτών, θα σου πει ότι αυτές οι μέρες επιβίωσαν ακριβώς επειδή δεν ήταν ποτέ συμμετρικές. Ήταν χρηστικές, ψυχικές, κοινωνικές. Ένα τρίπτυχο Αγίων που «μοίραζε αρμοδιότητες» στον λαϊκό φαντασιακό χάρτη: η Βαρβάρα για την υγεία, ο Σάββας για την προστασία, ο Νικόλαος για τη σωτηρία και τον δρόμο. Ανάγκες στοιχειώδεις, απτές, που δεν διαπραγματεύεται καμία εποχή, μόνο αλλάζουν μορφή οι κίνδυνοι γύρω τους.
Η ευλογιά, η «βλογιά» που δεν έπρεπε καν να ονομαστεί, μπορεί να αποτελεί παρελθόν, αλλά ο συλλογικός μηχανισμός άμυνας απέναντι στο άγνωστο δεν εξαφανίζεται. Αντικαταστάθηκε από ιατρική φροντίδα και εμβόλια, όχι όμως από την ανάγκη του ανθρώπου να αισθανθεί πως κάποιος τον σκεπάζει όταν η ζωή βαρύνει.
Το ίδιο και ο χειμώνας. Ο φετινός Δεκέμβρης δεν θυμίζει τις παγωμένες επιταγές της παλιάς παροιμίας, αλλά η ίδια η φράση «βαρβαρώνει – σαβανώνει – παραχώνει» πια διαβάζεται αλλιώς: ως υπενθύμιση ότι οι εποχές κάποτε είχαν ρυθμό και ότι τον ρυθμό αυτόν τον κατασκεύαζαν οι κοινότητες, όχι οι οθόνες. Και πως τώρα, που ο καιρός απορρυθμίστηκε από την κλιματική κρίση, η μνήμη αποκτά αντιστάσεις που η θερμοκρασία δεν μπορεί να λυγίσει.
Κι έπειτα είναι το μοίρασμα. Το σιτάρι που γίνεται χυλός για την Αγία, το κερί στο παράθυρο, η αποχή από το ταξίδι για σεβασμό στον Άγιο των νερών, δεν ήταν ποτέ «λαμπερή παράδοση», ήταν δίκτυο αλληλεγγύης. Γείτονες που έδιναν ο ένας στον άλλον αυτό που είχαν: τροφή, θάρρος, προστασία, κουβέντα στο κατώφλι. Γι’ αυτό άλλωστε επέζησε το έθιμο: επειδή βασίστηκε στο πιο ανεπεξέργαστο ανθρώπινο ένστικτο, ότι η ευχή, για να επιστρέψει σε σένα, πρέπει πρώτα να φύγει από σένα.
Σήμερα, το τριήμερο αυτό μπορεί να μη σημαίνει κλείσιμο παραθυριών για τον χιονιά, ούτε προμήθειες για την παγωνιά. Σημαίνει όμως ακόμη, μια μέρα που «κοιτάς» την υγεία χωρίς να την θεωρείς δεδομένη. Μια μέρα που «κλείνεις» συμβολικά την πόρτα σε ό,τι σε μικραίνει και σε απειλεί. Μια που κοντοστέκεσαι πριν ανοίξεις πανιά προς τη θάλασσα, τη διαδρομή, την επόμενη απόφαση.
Τα Νικολοβάρβαρα άντεξαν, λοιπόν, επειδή δεν έγιναν ποτέ «γυαλιστερό αφήγημα». Έμειναν ρουτίνα αγωνίας και θαλπωρής, ημερολόγιο πρόληψης και συλλογικής μνήμης, ένα έθιμο που μεταφέρει την είδηση ότι ο χειμώνας και η ζωή, είναι διαχειρίσιμοι μόνο όταν μοιραστούν σε κομμάτια και σε ανθρώπους.
Δεν είναι γιορτή. Είναι σύστημα, είναι ρυθμός, είναι κοινότητα. Ένας χυλός που δένει χωρίς κορν φλάουρ, ένα κερί που καίει χωρίς ρεύμα, μια παράδοση που συνεχίζει να υπάρχει επειδή μιλά ανθρώπινα, ανομοιόμορφα, με θόρυβο δρόμου, όπως όλες οι αληθινές ιστορίες που αξίζει να ακουστούν.
